Yerleşim yerlerinde ortaya çıkan kontrol dışı yıkımlarda, yıkıntıların kaldırılmasında, can ve mal kayıpları dışında büyük ekolojik sorunlar oluşabilir. Birde bu yıkıntıların bilinçsizce kaldırılması taşınması ve dökülmesi depolanması koşulları çok kapsamlı ekolojik sorunlar yaratabilir. Bunun için yıkıntıların harman gibi yüklenip kaldırılmaması gerekir. Kesinlikle yerinde; ayrıştırılarak kaldırılması ve özenle taşınıp, özenle depolanıp, yeniden kullanılabilecek geri kazanımlar projelendirilmelidir. Çok çeşitli kimyasalları barındıran altyapı, işyeri, üretim tesisleri ve barınma yapıları özellikle yıkım etkisi olan depremlerden sonra dikkatlice ele alınıp tehlikeli girişimlerden uzak olunması gerekir. Yapıların barındıracağı hem yapı hem depolama hem de kullanım nedeniyle çok sayıda tehlikeli madde ile karşı karşıya olduğumuz gerçekliliği söz konudur. Bu maddeler
1.Yapılarda kullanılan kimyasalları,
Yapım aşamasında yapıyı oluşturan özellikle betonarme binalar temel olarak betondan kaynaklı olarak kum ve çakıl, çimento esaslı üretim nedeniyle silis esaslı mineralleri içermektedir. Başta silis tozları olmak üzere, yıkım sonrası oluşan tozlar havayoluyla yayılarak insan yerleşimleri ve diğer canlıların olduğu alanlarda yayılarak, solunum yoluyla ciğerler girebilir. Başta silikozis hastalığı olmak üzere çeşitli hastalıklara neden olur. Bu nedenle yıkımda ortaya çıkan tozların atmosfere yayılmadan kontrol edilmesi önemlidir. Ayrıca yoğun olarak oluşan tozlar tarımsal alanlarda da sorunlara neden olmakla birlikte, temas ettiği çeşitli kimyasalları da adsorbe yada absorbe ederek taşıyabilir.
Bina da izolasyon amaçlı kullanılan çatı ve döşeme amaçlı kullanılan malzemelerin bir kısmında Asbest söz konusudur. Asbest yine silis gibi yapı malzemelerinde toz olarak atmosfere yayılması yoğun sağlık sorunları ve çevre kirliliğine neden olur. Yayıldığı ortamlardan toparlanması zor olmakla birlikte yaratacağı sorunların hem soluma hem de hava hareketleri ile etrafa yayılması çok ağır kirliliğe sebebiyet vermesi kaçınılmazdır. Bu nedenle asbest kaynağı olarak yıkılan yapılarda yerinde tespit edilerek önlemler ile kontrol altına alınarak güvenlikli olarak depolanmalıdır.
Dekorasyon için kullanılan çeşitli boyaların yıkılan binalarda toz haline gelmesi ve değişik nedenlerle çözülmesi çok çeşitli kimyasalların oluşumuna sebebiyet verebilir. Toz olarak yayılması her türlü yeni sorunu yaratabilir olarak tedbiren kontrol altına alınmalıdır. Özellikle renklendirici kimyasallar Cr ve Pb önemli ağır metallerdir. Diğer yandan bazı dekoratif metallerin yüzey kaplamalarında Cd (kadmiyum) kullanılmıştır. Kontrolü şekilde toplanmalıdır.
2. Yapılarda kullanılmak üzere depolanmış kimyasallar.
Yapı kimyasallarının kullanılan kısımlardan çeşitli sorunların ortaya çıkması açık olarak bilinmektedir. Birde bunlara depolanmış yapı kimyasallarına dikkat çekmek gerekir. Yapıların imalatında dekorasyonunda korunmasında kullanılacak olan birçok kimyasal satış ve kullanma depolarında yapı işyerlerinde bulunduğu bilinmektedir. Bunlar kullanılmamış, solventler, boyalar, boya tozları, ağır metalli renklendiriciler, yağlar vs onlarca çeşidi yıkıntılarla birlikte beton ve diğer yıkıntılar içerisinde karışmıştır. Bunların tespiti ve ayrıştırılması, eğer bulaşmış olma durumu varsa bu malzemelerin kontrol altına alınarak doğru yerlerde bekletilmesi ve arındırma yapılması önemlidir. Bu yıkıntı maddelerinin asla doğada hava toprak su ile teması olmamalıdır.
Bu kimyasallara ek olarak çeşitli petrol bileşikleri yağlar ve yakıtların olması (mazot benzin gazyağı fuoloil) kaçınılmazdır. Bu konuda dikkatle hasar görmemiş ambalajların kontrolü olarak alınması gerekir. Hasarlı ambalajların tespiti ve yayılmasını engelleyecek şekilde kontrol altına alınacak tedbirler uygulanmalıdır.
3. Enerji sistemlerinin içerdiği kimyasallar
Yıkıma uğrayan kentlerde çeşitli yerlerde açık ya da kapalı alanlarda trafolar, jenaratörler ve değişik makine ekipmanları söz konusu olabilir. Bütün bu sistemlerin her birinin soğutma ya da aşınma yağları söz konusudur. Bunlar yine toparlanarak kontrol altına alınmalıdır. Asla yıkıntılar ile kaldırılmamalı ve kontrolsüz sahalara dökülmemelidir.
Bu sistemlerin devreye girmesi yada bağımsız olarak çeşitli kesintisiz sistemler için kullanılan akümülatörler söz konudur. Bunlar kurşun başta olmak üzere asit ve elektrot olarak kullanılmış sıvı jel konumunda kimyasallar söz konusudur. Yine akümülatörler içerisinde anot ve katot olarak kullanılan kurşun, nikel kadmiyum gibi ağır metaller bulunmaktadır. Bu malzemelerin çıkarılması taşınması hiç bir şekilde kontrolsüz işleme tabi tutulmamalıdır. Yine güneş enerjisi sistemlerinin akümülatörleri ve panelleri aynı şekilde içinde gerekli tedbirler alınmalıdır.
Aydınlatma için kullanılan birçok ampul çeşidi civa gibi ağır metaller içermektedir. Aydınlatma sistemlerinde çeşitli elektronik kartların olması da söz konusudur. Aydınlatma sistem ve malzemeleri özenle sökülmeli, kırık olarak etrafa yayılan yıkıntılara bulaşmış olduğu belirlenen kısımlar özel alanlara alınmalıdır.
4. Elektronik sistemler ve kullanılan malzemeler.
Nerdeyse her işyeri ve evimizde bulunan elektronik malzemelerin kartları reçine ve çeşitli kaplama metalleri içermekte olup, sistemin enerji kesintisinin önlenmesi için küçük akümülatör olarak bilinen pil çeşitlerinin içeriğinde bulunan ağır metaller ve çeşitli jellerin kimyasal içermektedir. Bu parçaların kontrollü bir şekilde yıkıntılardan çıkartılarak ayrıştırma alanına alınması gerekir.
5. Doğrama zemin kaplama malzemeleri
Plastik malzemeden yapılan pencere kapı bölme gibi kısımları, eski tiplerinde kurşun söz konusu olup, değişik kimyasalları da içermesi nedeniyle kontrolü şekilde ayrıştırılmalıdır. Yine zemin malzemeleri çeşitli kaplamalı parkeler, pvc ve diğer plastik kaplamaların kimyasal içerikleri yaratacağı sorunlar nedeniyle kontrollü olarak yıkıntılardan ayrıştırılmalıdır. Özellikle marley olarak bilinen pvc esaslı yer kaplamaların asbest içermekte ve yapıştırılmasında petrol ve kimyasal esaslı solisyonlar kullanılmıştır.
Doğrama ve dekoratif esaslı metallerin kaplamalarında, boyalarında çeşitli ağır metallerin olduğu söz konusudur.
Mobilya, dekorasyon ve doğrama amaçlı kullanılan kaplamalı ahşapların kaplamalarında boya ve renklendiricilerin kimyasal bileşimleri çok değişik içeriklere sahiptir.
6. İç döşeme tekstil ürünleri ve hammaddeleri
Her konut ve iş yerinde çeşitli tekstil ürünleri ve döşeme malzemeleri değişik kimyasallar içermektedir. Başta boya olmak üzere bu malzemelerin boyalarının çözünmesini ve açık alanlara atılmasına engel olunmalıdır. Ayrıştırılarak hem geri kazanımda kullanılabilir hem de kirliliği önleyici tedbirler alınmalıdır. Üretim tesislerinde bulunan kimyasalların tespiti, ambalajlı çıkarılması, hasar görenler bulaşması yayılmadan toparlanmalı, bulaştığı malzemeler özel alanlara alınmalıdır.
7. İzolasyon amaçlı malzemeler.
Çok çeşitlilik gösteren izolasyon ve yapıştırma malzemeleri çeşitli kimyasal içerikleri nedeniyle, kaldırılması taşınması ve terk edilmesi koşullarda ağır kimyasal çözünmelere neden olabilir. Doğal ve açık ortamlara terk edildiğinde hayvanlar tarafından da yem gibi yenilebileceğinden ayrıca önlem alınmalıdır.
Bütün bu belirlemeler yapıların yıkıntılarının yapı ve depolama sistemleri nedeniyle kimyasal bir karışımdır. Fiziksel olarak ayrıştırmanın bir miktar yapılabilecek koşulları sağlayarak, öğütülmeden ve karışmamasına özen gösterilerek çalışma yürütülmesi kaçınılmaz olmalıdır.
8. Beyaz eşya soğutma sistemleri
Nerdeyse her hane ve işyerinde kullanılan beyaz eşyalardan buzdolaplarının hem gaz hem de yağ barındırdığı bilinmektedir. Diğer yandan iklimlendirme sistemlerinin yağ ve gaz içeriği de önemli boyutlardadır. Bu gibi hasarlı akıntı ve kaçak olmuş malzemelerin bulaştığı parçalar tespit edilerek kontrol altına alınmalıdır.
9. Radyoaktif Paratonerler tıbbı cihazlar
Çok önem arz eden geç dönemde özensizlikleri nedeniyle sorun olan ve üzerinde bir çalışma yapılmayan, radyoaktif izotop içeren paratonerler yıkımlarda tek tek tespit edilip sorumlu olan atom enerjisi kurumlarınca kontrol altına alınmalı, uygun alanlarda depolanmalı. Ölçümleri yapılmalı, hasar görenleri varsa, yaylımına engel olunarak özel ekiplerce kontrol altına alınmalıdır. İçeriğinde Radyum izotopu ve Amerisyum izotopu bulunduğu bilinen çok sayıda paratonerler geçmiş yıllarda satılmış ve montaj edilmiş olduğu bilinmektedir. Bu kayıtların ilgili kurumlarca tespiti yapılıp tek tek toplanması asla yıkıntılarla birlikte kaldırılmaması atılmaması, hasar verilmemesi gerekmektedir.
Hastahane ve sağlık merkezlerinde hem nükleer tedavi hem görüntüleme amaçlı izotop içeren cihazlar bulunma olasılığı vardır. Bunlar faal olmayıp depolara da kaldırılmış olabilir. Geçmişe yönelik kayıtları tespit edilerek kontrol altına alınması gerekir.
10. Tarım ilaçları ve kimyasalları
Tarım faaliyeti yürütülen bölgelerimizde çok sayıda tarımsal ilaç ve kimyasallar satı yapan ticarethane, depo olması söz konudur. Bütün bu yapılar belirlenerek bu ilaç ve kimyasallar kontrolü şekilde ambalajı bozulmadan çıkarılmalı, ambalajı bozulanlar ve yıkıntılara karışanlar bulaştığı malzemeler ile özel alanlara alınmalıdır.
11.Eczane, hastahane ve sağlık kimyasalları depoları
Yıkımlar içinde eczane ve ilaç depoları bulunabilir. Ayrıca ilaç hammaddesi kimyasallar da olabilir. Yine hastahanelerin yıkıntılarında birçok ilaç ve ilaç içeriği kimyasallar olması söz konusudur. Her bir ilacın bir kimyasal olduğunu bilerek bütün yıkıntılarda çok dikkatlice ayrıştırma uygulayıp, ambalajlı şekilde alınmaları sağlanmalıdır. Yine dağılan ve akan ambalaj hasarlılar bulaştığı kısımla kontrol altına alınmalıdır.
12. Evsel temizlik maddeleri ve kimyasalları
Her türlü işyeri ve evimizde temizlik ve hijyen için kullanılan ürünlerin ve hammaddelerinin bir çoğu kimyasaldır. İçerikleri açısından kontrol altına alınmalıdır. Bu ürünlerin ve hammaddelerinin hem evlerimizde, satışı yapılan market ve işyerlerinde, depolarda yıkıntılar altında kalması, hasar görmesi akması gibi sorunlar kaçınılmazdır. Bütün bu madde ve ürünler kontrol altına alınmalı, hiçbir şekilde doğaya yayılmasına izin verilmemelidir. Diğer yandan kozmetik ürünlerin satış ve depolanması da bu şekilde ele alınmalıdır.
13.Çeşitli petrol ürünleri ve yakıt depoları
Yıkımın olduğu bölgelerde bunan yapılarda yakıt amaçlı, bakım amaçlı çeşitli petrol ürünleri yağlar vs olması söz konusudur. Bu tip ürünlerin olabileceği yerlerde kimyasallar gibi işlem yapıp konrtollü bir şekilde ürünleri ve hasarlı malzemeleri toparlamak gerekir.
Genel olarak her insanın düşündüğünde basitçe aklına getirebileceği yüzlerce kimyasal yıkıntılarda depolarda, ambalajı, hasarlı, akmış durumlarda olması söz konusudur. Yıkıntılarda tozlaşma, taşıma ve kaldırma ile başka yerlere nakledilmesi tehlike arz eder. Yayılıma sebep verir. Bu nedenle hiçbir yıkıntı makinelerle karıştırılarak aralara yüklenerek nakledilmemelidir.
HER YIKINTI KENDİ BULUNDUĞU ALANDA AYRIŞTIRILMALI, SÖZ KONUSU İÇERKLERİNE GÖRE DETAYLI VE ÖZENLİ ÇALIŞMA İLE GERİ KAZANILACAK ŞEKİLDE BELİRLENMİŞ DEPOLARA KALDIRILMALIDIR.
DEPOLAMA ALANLARINA GİDERKEN BİLE ÇOĞU SINIFLANDIRILMIŞ OLARAK GİDECEĞİNDEN; KONTROLU DAHA GÜVENLİ VE KOLAY OLACAKTIR.
TOPRAK, SU HAVA TEMASI OLMAMALI.
ŞU AN YAPILAN UYGULAMALAR GİBİ AÇIK ALANLARA ÖZELLİĞİ NE OLURSA OLSUN YIĞILMAMALI, ATILMAMALIDIR.
Her yıkıntıya toz olmasın diye su sıkılmamalıdır. Hm kimyasal yayılmasına hem değişik yeni kimyasalların oluşmasına ve bulaşmasına neden olabilir.
Acele olarak depolanan bu malzemelerde ileride kaçınılmaz olarak ortaya çıkabilecek yangınlar nedeniyle çok çeşitli ve kayıtlarda isimlendirilmemiş zehirli gazların yayılması hem hava su toprak kirliliğine, kısa sürede canlıların ölümüne bile neden olabilecektir.
Hasarlı ve yıkılması gereken yapılar için bütün bu işlemlerden sonra yeniden aynı işlemler uygulanmalıdır.
ÖZETLE ANLATMAYA ÇALIŞTIĞIM BU BİLGİLERE DAHA NİCELERİ EKLENEBİLECEĞİNİ BİLEREK; ÇEŞİTLİ PLANLAR DOĞRULTURUNDA, ANALİZ EDİLEREK İŞLEM YAPMAK ÖNEM İÇERMEKTEDİR. YOKSA GELECEĞİMİZ YOK EDİLMEKTEDİR.
Cemalettin KÜÇÜK
Metalürji Yüksek Mühendisi
