Yusuf Üçay
Tarih boyunca insanlık için bir ifade biçimi, statü sembolü ve kültürel mirasın bir parçası olan moda, modern çağda bambaşka bir kimliğe büründü: küresel ekolojik yıkımın ve insan sömürüsünün gizli ortağı. Parıltılı defilelerin ve şık vitrinlerin ardında, gezegenimizi boğan tekstil atık dağları, kuruyan nehirler ve sömürülen milyonlarca insanın sessiz çığlığı yükseliyor. Bu makale, modanın ekolojik ve sosyal karnesindeki derin çizikleri, tarihsel kökenlerinden günümüzdeki yıkıcı etkilerine kadar gözler önüne sererek, bu “gölge karne”nin acı gerçeklerini ve acil değişim ihtiyacını vurgulamaktadır.
Tarihin Kumaşında Gizlenen Sömürü: Sanayi Devrimi’nden Günümüze
Moda endüstrisinin ekolojik ve sosyal maliyetleri, aslında Sanayi Devrimi ile kök salan seri üretim ve küreselleşme süreçleriyle doğrudan ilişkilidir. 18. yüzyılda tekstil makinelerinin icadıyla başlayan üretim patlaması, bir yandan giyimi daha erişilebilir kılarken, bir yandan da hammaddeye ve ucuz işgücüne olan iştahı artırdı. Pamuk tarlalarında köle emeğinin kullanılması, bu dönemin karanlık yüzlerinden biriydi.
1. yüzyılın son çeyreğinde “hızlı moda” (fast fashion) akımının yükselişiyle bu süreç hız kazandı. Tüketici talebini sürekli yeni koleksiyonlarla körükleyen bu model, üretim sürelerini kısaltırken maliyetleri düşürmek için her yolu denedi. Bu, Çin, Bangladeş, Vietnam gibi gelişmekte olan ülkelerde düşük ücretli, uzun çalışma saatli ve güvencesiz iş gücü sömürüsünün önünü açtı. Rana Plaza faciası gibi trajik olaylar, bu sömürünün insan hayatına mal olan boyutunu acı bir şekilde ortaya koymuştur. Moda endüstrisi, tarih boyunca sürekli olarak en ucuz kaynağı ve iş gücünü arayarak, sömürüyü kendi kumaşına işlemiştir.
Kaynaklara Aç Bir Oburluk: Su, Toprak ve Kimyasal Zehir
Moda endüstrisinin kaynak israfı, akıl almaz boyutlara ulaşmıştır. Bir tişört için yaklaşık 2.700 litre, bir kot pantolon için ise 7.000 litreden fazla su harcanması, su kıtlığı çeken bölgelerdeki acımasız tabloyu gözler önüne seriyor. Özellikle pamuk tarımı, dünya genelindeki pestisit ve böcek ilacı kullanımının büyük bir oranından sorumludur, bu da toprak verimliliğini düşürürken, yeraltı sularını zehirlemektedir.
Tekstil boyama ve terbiye işlemleri ise ayrı bir felakettir. Binlerce farklı kimyasalın kullanıldığı bu süreçler, milyarlarca metreküp zehirli atık suyun nehirlere, göllere ve okyanuslara deşarj edilmesine neden olur. Bu durum, ekosistemleri yok ederek biyoçeşitliliği tehdit eder ve yerel halkların sağlık sorunlarıyla boğuşmasına yol açar. “Denizlerin mavisini boyayan tekstil atıkları” gibi ifadeler, bu acı gerçeği yansıtmaktadır.
Tekstil Atık Dağları ve Afrika’nın Yıkıcı Yükü
Hızlı modanın en görünür ve en utanç verici sonuçlarından biri, devasa tekstil atık dağlarıdır. Her yıl milyarlarca ton giysi üretiliyor ve ne yazık ki, bu kıyafetlerin önemli bir kısmı kısa sürede çöpe atılıyor. Sentetik liflerden üretilen bu kıyafetler, doğada yüzyıllarca çözünmeden kalır ve metan gazı gibi güçlü sera gazları yayarak iklim krizini derinleştirir.
Bu atıkların önemli bir kısmı, gelişmiş ülkelerden Afrika ülkelerine “yardım” adı altında gönderilmektedir. Gana’daki Kantamanto pazarı gibi yerler, Batı’dan gelen kullanılmış giysi yığınlarıyla dolup taşar. Başlangıçta ucuz giysi sağlaması olumlu gibi görünse de, bu durumun yıkıcı sonuçları vardır:
● Yerel Tekstil Endüstrisinin Çöküşü: Ucuz ikinci el giysilerin girişi, yerel tekstil üretimini ve geleneksel dokumacılığı bitirme noktasına getirmiştir.
● Çevresel Felaket: Satılamayan giysiler, devasa çöp yığınlarına dönüşerek çevreyi kirletir, toprak ve su kaynaklarını zehirler. Accra’daki çöplükler, adeta tekstil mezarlıklarına dönmüştür.
● Mikroplastik Kirliliği: Sentetik kumaşlardan sızan mikroplastikler, su kaynaklarına karışarak sadece insan sağlığını değil, tüm ekosistemleri tehdit etmektedir.
Afrika, küresel tekstil atığının “çöplüğü” haline gelerek, gelişmiş ülkelerin tüketim alışkanlıklarının bedelini en ağır şekilde ödeyen kıtalardan biri olmuştur.
İnsan Sömürüsünün Görünmez Dikişleri
Modanın “görünmeyen muhasebesi”, sadece ekolojik yıkımı değil, aynı zamanda insan sömürüsünü de içerir. Markalar, kâr marjlarını artırmak adına üretimi en ucuz iş gücüne sahip ülkelere kaydırır. Bangladeş’ten Kamboçya’ya, Pakistan’dan Etiyopya’ya kadar uzanan fabrikalarda, milyonlarca işçi günde 14-16 saat, insanlık dışı koşullarda, güvensiz binalarda ve asgari ücretin çok altında bir bedelle çalıştırılmaktadır.
● Çocuk İşçiliği: Hala birçok ülkede çocuk işçiliği, bu endüstrinin karanlık yüzünü oluşturmaktadır.
● Sendikal Hakların İhlali: İşçiler, haklarını aramak için sendikalaşmaya çalıştıklarında baskı ve şiddetle karşılaşabilmektedir.
● Sağlık Sorunları: Kimyasal maddelere maruz kalma, yetersiz havalandırma ve uzun çalışma saatleri, tekstil işçilerinin kronik sağlık sorunları yaşamasına neden olmaktadır.
Bu durum, moda endüstrisinin küresel bir kölelik ağına dönüştüğüne dair güçlü iddiaları beraberinde getirmektedir. Tükettiğimiz her ucuz tişörtün arkasında, bir insanın onurunun ve emeğinin sömürüsü yatmaktadır.
Geleceğe Yönelik Acil Çağrı: Gölge Karneden Kurtulmak
Modanın “gölge karnesi” artık göz ardı edilemez bir gerçekliktir. Bu yıkımın önüne geçmek için acil ve kapsamlı adımlar atılması elzemdir:
● Tüketici Bilinci ve Sorumluluk: Tüketiciler olarak, “daha az al, daha iyi al” felsefesini benimsemeliyiz. Kıyafetlerin nereden geldiğini, kimler tarafından ve hangi koşullarda üretildiğini sorgulamalıyız. İkinci el ürünlere yönelmek, kıyafetlerimizi tamir etmek ve ömrünü uzatmak, dolabımızdaki her parçayı bilinçli bir seçim haline getirmek zorundayız.
● Döngüsel Ekonomi ve İnovasyon: Moda endüstrisi, doğrusal “üret-kullan-at” modelinden, kaynakların sürekli döngüde kaldığı bir döngüsel ekonomiye geçmelidir. Geri dönüştürülmüş ve biyolojik olarak çözünebilen malzemelerin kullanımı, atıkların azaltılması ve onarım/yeniden kullanım kültürünün teşvik edilmesi hayati önem taşımaktadır.
● Şirketlerin Şeffaflığı ve Sorumluluğu: Moda markaları, tedarik zincirlerinin her aşamasında tam şeffaflık sağlamalıdır. Çevresel etkilerini ve işçi hakları standartlarını açıkça beyan etmeli ve bağımsız denetimlere tabi olmalıdır. Sadece kâr odaklı değil, gezegen ve insan odaklı bir iş modeli benimsemek zorundadırlar.
● Yasal Düzenlemeler ve Uluslararası İşbirliği: Hükümetler, moda endüstrisine yönelik daha sıkı çevresel ve sosyal düzenlemeler getirmeli, denetimleri artırmalı ve sürdürülebilir uygulamaları teşvik eden politikalar geliştirmelidir. Uluslararası işbirliği, küresel tedarik zincirlerindeki sömürüyü ve kirliliği durdurmak için elzemdir.
Moda, artık sadece bir giyim meselesi değildir; bir vicdan ve gelecek meselesidir. Her bir dikişin, her bir kumaşın, her bir tasarımın ardında yatan görünmez maliyetlerle yüzleşmek zorundayız. Bu “gölge karne”nin silinmesi, sadece moda endüstrisinin değil, tüm insanlığın ortak sorumluluğudur. Aksi takdirde, göz kamaştırıcı moda dünyası, gezegenimizin ve insanlığın üzerine çöken karanlık bir gölge olmaya devam edecektir.
Bu yıkıcı tabloyu değiştirmek için bir sonraki moda alışverişinizde neye dikkat edeceksiniz?
