Yusuf Üçay / 19/06/2025

Günümüz toplumunda tüketim çılgınlığı kavramını duymamış olmamız mümkün değildir. Bu yazımızda toplumun bu tüketim çılgınlığına nasıl sürüklendiğini genel hatlarıyla ele almaya çalışacağız. Güncel yaşamda hiç bir birey durduk yere bir şey almaya karar vermez. Bir ürün ya da hizmetin tüketilebilmesi için bir gerekçe olması gerekir. İşte bu gerekçe ihtiyaç dediğimiz kavramda yatmaktadır. Bu yüzden yazımıza ihtiyaç kavramının tanımı, ihtiyaçlarımızın hiyerarşisi ve çeşitlerini ortaya koyarak başlayacağız.

İhtiyaç, en temel anlamıyla bir eksiklik hissidir ve bu eksikliği gidermek için duyulan arzu ya da zorunluluktur. İnsanlar yaşamlarını sürdürebilmek, gelişmek ve mutlu olmak için çeşitli ihtiyaçlara sahiptir. Bu ihtiyaçlar hem fizyolojik hem de psikolojik olabilir ve zamanla değişebilir. Bu değişime etki eden ihtiyaçlar hiyerarşisine kısaca Maslowdan başlıklar halinde görmemiz ilerlememizde yardımcı olacaktır;

Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi: Psikolog Abraham Maslow’a göre ihtiyaçlar beş katmanda sıralanır:

• Fizyolojik ihtiyaçlar: Yeme, içme, barınma…
• Güvenlik: Tehlikelerden korunma arzusu
• Aidiyet ve sevgi: Sosyal ilişkiler kurma
• Saygı görme: Başkaları tarafından takdir edilme
• Kendini gerçekleştirme: Potansiyelin farkına varma

İhtiyaçlar genellikle şu başlıklar altında sınıflandırılır:

1. Zorunlu (Temel) İhtiyaçlar: Hayatta kalmak için vazgeçilmez olanlardır. Örneğin: su, yiyecek, barınma, uyku, hava gibi yaşamsal gereklilikler.
2. Kültürel İhtiyaçlar: Toplumsal yaşamın bir parçası olarak ortaya çıkar. Eğitim, iletişim kurma, sanatla ilgilenme, sosyalleşme gibi bireyin kendini gerçekleştirmesine katkı sağlayan ihtiyaçlardır.
3. Lüks İhtiyaçlar: Temel ve kültürel ihtiyaçlar karşılandıktan sonra ortaya çıkan, yaşam kalitesini artırmaya yönelik isteklerdir. Örneğin: spor araba, dünya turu, özel tasarım kıyafetler.
4. Fiziksel ve Öznel İhtiyaçlar: Fiziksel olanlar somut ve ölçülebilir (örneğin yemek, su), öznel olanlar ise psikolojik ve duygusal (örneğin güvenlik hissi, onaylanma ihtiyacı) ihtiyaçlardır.
5. Dayatılmış ihtiyaç: Bireyin kendi içsel arzularından ya da yaşamsal zorunluluklarından değil, dışsal baskılarla veya toplumsal normlarla şekillenen, çoğu zaman farkında bile olmadan kabul ettiği ihtiyaçlardır. Başka bir deyişle, gerçekten ihtiyaç olup olmadığı tartışmalı olan ama bireye “gerekliymiş gibi” sunulan şeylerdir.

Bu tür ihtiyaçlar genellikle şu yollarla ortaya çıkar:

Tüketim kültürü: Reklamlar ve medya aracılığıyla bireylere sürekli olarak yeni ürünlerin “olmazsa olmaz” olduğu mesajı verilir. Örneğin, her yıl yeni çıkan bir telefon modeli aslında teknik olarak ihtiyaç olmayabilir ama “geri kalmamak” adına ihtiyaçmış gibi algılanabilir.

Toplumsal beklentiler: Belirli bir yaşam tarzı, statü ya da görünüm dayatması bireyleri bazı şeyleri istemeye zorlayabilir. Örneğin, düğünlerin gösterişli olması gerektiği fikri, sade bir tören isteyen birey için bile “ihtiyaç” haline gelebilir.

İdeolojik ya da politik yönlendirmeler: Bireylerin belirli davranış kalıplarını benimsemesi, belirli ürünleri kullanması ya da belirli yaşam biçimlerini benimsemesi, sistemin devamlılığı için teşvik edilebilir.

Bu kavramı Foucault’nun iktidar ve bilgi ilişkisiyle ya da Baudrillard’ın simülasyon kuramıyla da ilişkilendirebiliriz. Gerçek ihtiyaç ile simüle edilmiş, yani “gösterilen” ihtiyaç arasındaki fark, bireyin özgürlüğü ve özne oluşu açısından oldukça çarpıcıdır.

Foucault: İktidar, Bilgi ve İhtiyaçların İnşası

Michel Foucault’ya göre iktidar sadece baskı uygulayan bir yapı değil, aynı zamanda bilgi üreten ve bireyleri şekillendiren bir mekanizmadır. Bu bağlamda “ihtiyaç” dediğimiz şeyler de çoğu zaman bu bilgi-iktidar ilişkisi içinde inşa edilir. Örneğin:

• Disiplin toplumlarında bireyler, belirli davranış kalıplarına uymaya “ihtiyaç duyar” hale gelir. Bu ihtiyaç, dışsal bir zorlamadan çok, içselleştirilmiş bir norm haline gelir.
• Eğitim, sağlık, şehir planlaması gibi alanlarda üretilen bilgi, bireyin neye “ihtiyacı” olduğunu tanımlar ve bu tanım, bireyin kendini nasıl görmesi gerektiğini de belirler.

Yani birey, kendi ihtiyaçlarını belirlediğini sanırken aslında iktidarın bilgi üretim süreçleri tarafından şekillendirilmiş bir çerçevede hareket eder.

Baudrillard: Simülasyon, Hipergerçeklik ve Gösterilen İhtiyaç

Jean Baudrillard ise daha radikal bir noktadan seslenir: Ona göre artık gerçek ile temsil arasındaki sınır silinmiştir. Simülasyon kuramında:

• Simülakr, gerçekliğin yerini alan bir temsildir. Örneğin bir ürün, sadece işleviyle değil, temsil ettiği yaşam tarzıyla “ihtiyaç” haline gelir.

• Hipergerçeklik, gerçekliğin yerini almış simülasyonların dünyasıdır. Bu dünyada birey, gerçek ihtiyaçlarını değil, medya ve tüketim kültürü tarafından “gösterilen” ihtiyaçları arzular.

Baudrillard’a göre bu gösterilen ihtiyaçlar, bireyin özne olma kapasitesini zayıflatır çünkü birey artık kendi arzusunun kaynağını bile ayırt edemez hale gelir. Özne, bir tüketiciye indirgenir; özgürlük ise seçenekler arasında tercih yapma illüzyonuna dönüşür.

Bu iki düşünürün ortaklaştığı nokta şu: İhtiyaçlar doğal değil, inşa edilmiş ve yönlendirilmiştir. Ve bu yönlendirme, bireyin özgürlüğünü, hatta kimliğini doğrudan etkiler.

Şu ana kadar detaya inerek incelediğimiz görüşlere yer verdiğimiz kısım bize sosyal etki ile dayatılan seçeneklendirilmiş bir durumdan ibaretti aslında karar vermediğimizi anlatıyordu şuan temel ihtiyaçları da dayatma haline getiren sürdürülebilir endüstri adına yapılan asıl dayatmadan bahsedeceğim.

Planlanmış Eskitme: Tüketimin Sessiz Mimarisi

Planlanmış eskitme (ya da planlı eskime), bir ürünün ömrünün üretim aşamasında bilinçli olarak sınırlandırılmasıdır. Bu strateji, ürünün belirli bir süre sonra işlevini yitirmesi, modasının geçmesi ya da tamir edilemez hale gelmesiyle tüketiciyi yeni bir ürün almaya yönlendirir. Böylece üretici, sürekli bir talep döngüsü yaratır ve ekonomik sürdürülebilirliğini korur.

Tarihsel Arka Plan

Planlanmış eskitmenin kökeni 20. yüzyılın başlarına dayanır. 1924’te kurulan Phoebus Karteli, ampul üreticileri arasında bir anlaşmayla ampullerin ömrünü 1000 saatle sınırlamıştır. Oysa o dönemde 2500 saatten fazla dayanabilen ampuller zaten mevcuttu. Bu olay, planlı eskitmenin ilk belgelenmiş örneklerinden biri olarak kabul edilir.

1930’larda ABD’de yaşanan Büyük Buhran sırasında, emlakçı Bernard London, ekonomik canlanma için planlı eskitmenin yasal zorunluluk haline getirilmesini önermiştir. Bu öneri, tüketimin sürekliliğini sağlamak adına üretimin bilinçli olarak “eksik” yapılabileceği fikrini meşrulaştırmıştır.

Planlanmış Eskitme Türleri

1. İşlevsel Eskitme: Ürün, belirli bir süre sonra çalışmaz hale gelir (örneğin yazılım güncellemeleriyle yavaşlayan telefonlar).
2. Teknolojik Eskitme: Yeni teknolojilerle uyumsuz hale getirilerek eski gösterilir.
3. Estetik Eskitme: Moda ve tasarım değişimleriyle ürün “demode” hale getirilir.
4. Psikolojik Eskitme: Tüketiciye, sahip olduğu ürünün artık “yetersiz” olduğu hissettirilir.
5. Tamir Edilemezlik Üzerinden Eskitme: Ürünler, tamir edilmesi zor ya da maliyetli olacak şekilde tasarlanır.

Sosyo-Kültürel ve Ekolojik Etkiler

Planlı eskitme, sadece ekonomik değil, aynı zamanda kültürel ve çevresel bir sorundur:

• Tüketim kültürünü besler: Birey, sürekli olarak “yeni” olanı arar. Sahip olmak, kimlik inşasının bir parçası haline gelir.
• Atık üretimini artırır: Elektronik atıklar ve kısa ömürlü ürünler, çevresel sürdürülebilirliği tehdit eder.
• Tüketici özerkliğini zedeler: Birey, gerçek ihtiyaçlarıyla değil, dayatılan arzularla hareket eder.

Alternatif mümkün mü?

Elbette! Yavaş tüketim hareketi, tamir kültürü ve uzun ömürlü tasarımlar birer çözüm olabilir. Ama en büyük adım şudur: Kendi ihtiyaçlarımızı yeniden sorgulamak.